Op de handwijzer bij de kruising van de Kerklaan en Eikenlaan in Veenhuizen ontbreekt de verwijzing naar de Joodse begraafplaats. Een ‘hand’ wijst naar het Vierde Gesticht. Een hek met schrikdraad verspert het pad naar de begraafplaats, maar het laat zich gemakkelijk en zonder gevaar openen. Aan het einde van het pad ligt een klein open terrein met wat verspreide bomen. Een witgeverfd houten hek vormt de toegang. De omheining bestaat uit betonnen paaltjes die met elkaar verbonden zijn door ijzerdraad.
Handwijzer
Veenhuizen werd in 1823 gesticht als onvrije kolonie en was in eerste instantie opgezet om vierduizend wezen en kinderen op te vangen. In het land ontstond grote weerstand tegen het sturen van kinderen naar de koloniën, waardoor het niet lukte om de kolonie Veenhuizen vol te krijgen met wezen.
Eén van de gebouwen in Veenhuizen werd daarom heringericht om bedelaars op te vangen. Ook joodse kinderen en bedelaars werden naar Veenhuizen gestuurd. In 1839 kreeg Veenhuizen een eigen synagoge en godsdienstig leraar.
Rijkswerkinrichting
In 1859 werd de kolonie Veenhuizen door de overheid overgenomen van de Maatschappij van Weldadigheid. Veenhuizen werd vanaf 1875 omgevormd tot een Rijkswerkinstelling voor gevangenen en ‘verpleegden’, zoals de bedelaars en de landlopers. Werden genoemd. Ook werden er vanaf 1863 geen Joodse wezen meer naar Veenhuizen overgebracht. Rond 1850 maakten ca. 276 Joodse mensen deel uit van de kolonie; tien jaar later waren dit er nog maar 64. Vanaf 1890 stuurde de Nederlandse staat geen Joodse mensen meer naar Veenhuizen; ze werden naar de Rijkswerkinstelling in Hoorn gestuurd. In dat jaar wordt de Joodse gemeente in Veenhuizen opgeheven.
Vierde Gesticht
In 1825 werden de hervormde en de rooms-katholieke kerk in Veenhuizen in gebruik genomen, Rond beide kerken werden kerkhoven aangelegd. Al snel bleken deze kerkhoven ongeschikt vanwege de te hoge grondwaterstand. Daarom werd in 1830 hoger gelegen perceel buiten het dorp de algemene begraafplaats aangelegd, later bekend als het Vierde Gesticht. Op de algemene begraafplaats was geen specifieke plek aangewezen voor joodse mensen. Dat wijst erop dat ze een andere plek hadden om hun doden te begraven. Naar alle waarschijnlijkheid werden de Joodse overledenen vanaf de oprichting van de kolonie begraven op de Joodse begraafplaats.
Joodse begraafplaats
Op het eerste gezicht lijkt de Joodse begraafplaats te bestaan uit een veld met enkele bomen en met slechts één grafsteen. In de begraafregisters zijn de namen van dertien Joodse mensen te vinden. Het aantal van 13 is onvolledig; het aantal wordt door archiefonderzoek geschat op 280. Op 27 april 1893 besloot Gedeputeerde Staten van Drenthe dat “indien de begraafplaats nog niet gesloten is, dit alsnog dient te gebeuren”. Vanuit de Joodse traditie van eeuwige grafrust kan een Joodse begraafplaats niet gesloten worden verklaard. Zolang er ruimte is, kan een Joodse begraafplaats gebruikt worden. In 1943 zijn nog twee overledenen begraven.
Eenzame stèle
Eenzame stèle op de Joodse begraafplaats
Op de begraafplaats staat een grijze staande grafsteen (stèle) vervaardigd uit Belgisch hardsteen. De bovenkant van de steen is halfrond. Op de grafsteen is een gekruiste palm- en eikentak als symbool aanwezig. De palmtak verwijst naar het paradijs, de eikentak staat symbool voor het eeuwige leven. Waar de takken elkaar kruisen, is een strik afgebeeld. Onderaan de grafsteen staat in sierlijk schrift de naam van de steenhouwer gebeiteld: G. Stuvel.
Landschapsbeheer Drenthe heeft in 2024 herstelwerkzaamheden op de begraafplaats uitgevoerd. Het grafveld is weer vrijgesteld van bomen, de beukenhaag is in ere hersteld, het toegangshek vervangen en de padenstructuur heraangelegd.
Grafsteen Jetta Jacoba Nieuwied
Hier is Het graf van een dierbare, flinke vrouw (Spreuken 31:10) De echtgenote van de weledele heer Itsik Nieuwied*
Zij werd met grote eer begraven de tweede Dag van Rosj Hasjana** 5623 TNSBH***
De Nederlandse tekst luidt: Jetta Jacoba Nieuwied Geboren Bargebuhr Overleden 23 september 1862
*= Het graf van Izak (Isik) Nieuwied bevindt zich op Joodse begraafplaats in Assen. **=Joods Nieuwjaar ***=De letters TNSBH staan voor de afkorting van vijf Hebreeuwse woorden die in het Nederlands betekenen: Moge haar ziel gebonden zijn in de bundel der levenden’
Praktische informatie
Joodse begraafplaats Veenhuizen Kerklaan (einde doodlopende weg). De toegangsweg is afgesloten met een hek en schrikdraad.
